Canon van de filosofie Is het filosofie-onderwijs in Nederland te wit, te westers, te Europees, te mannelijk? Ontbreekt het de filosofie aan diversiteit? Sla er maar eens een handboek op na: de geschiedenis van de westerse filosofie is ontegenzeggenlijk ‘man’, westers en wit. De UvA filosoof Carlo Ierna wil hierin dus verandering brengen, vertelde hij in Dagblad Trouw van 4 augustus 2021. Ierna gaat een diversere canon samenstellen, die moet leiden tot meer openheid voor andere culturen en minder genderstereotypen en racisme. Daarbij ‘gaan grote namen sneuvelen’. Filosoof Shad Raouf is het pertinent oneens met deze benadering. In Elseviers Weekblad van 2 augustus 2021 zette hij zijn gedachten over de ‘dekolonisatie van de academische filosofie’ op een rijtje. Raouf meent dat mensen als Carlo Ierna niet goed begrijpen wat een filosofische traditie is. Het is geen universele denkwijze, maar een historische traditie waar sommige denkers onderdeel van vormen en anderen weer niet. Chinees denken China’s mondiale aanwezigheid groeit nog altijd. Toch is onze kennis van land en volk bij die ontwikkeling ver achtergebleven en elementair, aldus sinoloog Roel Sterckx. Het gevolg is dat we een goed begrip van China ontberen. Sterckx heeft in die lacune willen voorzien met Chinees denken. Over geschiedenis, filosofie en samenleving, waarvan op 9 juni 2021 een herdruk verschijnt bij uitgeverij Nieuwezijds.Onlangs interviewde Dagblad Trouw de Belgisch-Britse sinoloog over zijn nieuwste boek. In diezelfde krant verscheen op 27 mei 2021 een aardig interview met de Belgische filosoof Erik Meganck over zijn pas verschenen Religieus atheïsme (uitgeverij Damon). De natuur was hier... ...is het thema van de Maand van de Filosofie 2021. Deze maand wordt stil gestaan bij de steeds toenemende invloed van de mens op zijn natuurlijke leefwereld, waarvoor enkele jaren geleden het begrip “antropceen” werd gemunt. Interessante en moeilijk te beslechten vraagstukken worden opgeworpen. Bestaat er nog wel zoiets als natuur? Bestaat er wel een tegenstelling “cultuur” en “natuur”? Heeft de mens een streepje voor op alle andere natuurverschijnselen? Is de mens een objectieve beschouwer van de natuur of maakt hij er ook werkelijk deel van uit? Net als vorig jaar speelt deze maand zich vooral digitaal af. Voor de agenda, zie de website van de Maand van de Filosofie. Socratesbeker 2021 De Socratesbeker wordt ieder jaar uitgereikt aan de auteur van het meest urgente, oorspronkelijke en prikkelende Nederlandstalige filosofieboek. Winnaar dit jaar is Miriam Rasch met haar boek Frictie. Ethiek in tijden van dataïsme, dat is verschenen bij de Bezige Bij. Rasch vraagt zich af hoe we het hoofd kunnen bieden aan een blijkbaar onotnkoombare wereld, waarin data en logaritmes bepalen wie en wat we zijn. Frictie is de weg daarnaar toe. Zie inhoud en achterflap op deze site. In de rubriek Nieuwe boeken vindt u de inhoudsopgave van een aantal van de 20 boektitels die op de longlist stonden. Meer informatie over Rasch staat op de website van de Maand van de Filosofie. Essay van de Maand van de Filosofie 2021 Schrijver-filosoof Eva Meijer schreef het essay van de Maand van de Filosofie 2021 Vuurduin. Aantekeningen bij een wereld die verdwijnt. In haar essay denkt zij na op hoe we als mensen met dat verdwijnen moeten, kunnen omgaan. Meijer doet dat aan de hand van filosofen, schrijvers en haar hondje Doris. Zie de website van de Maand van de Filosofie. Europa in de wereld Luuk van Middelaar is de eer te beurt gevallen om vier gastcolleges te verzorgen aan het prestigieuze Collège de France. In deze collegereeks ‘Cycle Europe’ bespreekt de Nederlandse politieke filosoof de zeer actuele vraag naar de plaats die Europa in de wereldorde van vandaag zou moeten innemen. Met name onderzoekt hij de relatie met Rusland en Turkije, China en de Verenigde Staten. Van Middelaar trapt af op 24 maart 2021 om 19.30 uur. De lezingen zijn in het Frans en live via internet te volgen. Zie de Collège de France vebsite. Eind augustus verschijnt bij de Historische Uitgeverij van Middelaar’s nieuwste boek Een Europees Pandemonium. Denker des Vaderlands 2021 Paul van Tongeren wordt de nieuwe Denker des Vaderlands. Op 1 april 2021 vangt hij aan voor een periode van twee jaar als opvolger van Daan Roovers. Van Tongeren ziet zijn taak als ‘nadenken’: afstand nemen en met behulp van voor-denkers aandacht vragen voor wat vanzelfsprekend lijkt maar het niet is. Zijn grootste filosofische interesses zijn de deugdethiek van Aristoteles en het nihilisme van Friedrich Nietzsche. Bij deze heuglijke gelegenheid verschijnt het boek van de journalist Marc van Dijk Het wonder van betekenis – Op zoek naar geluk en wijsheid met Paul van Tongeren. Zie de website van de Maand van de Filosofie voor meer informatie. Socratesbeker 2021 De Socratesbeker wordt ieder jaar uitgereikt aan de auteur van het meest urgente, oorspronkelijke en prikkelende Nederlandstalige filosofieboek. In februari 2021 maakte de jury de selectie bekend van de vijf boeken die kans maken op de prijs voor het beste filosofieboek van 2020: Tinneke Beeckman – Machiavelli’s lef. Levensfilosofie voor de vrije mens Miriam Rasch – Frictie. Ethiek in tijden van dataïsme Katrien Schaubroeck – Iris Murdoch. Een filosofie van de liefde Marjan Slob – De lege hemel. Over eenzaamheid Ruud Welten – Wie is er bang voor Simone de Beauvoir? Over feminisme, existentialisme, God, liefde en seks Op deze website in de rubriek Nieuwe boeken vindt u de inhoudsopgave van een aantal van de 20 boektitels die op de longlist stonden. Meer informatie staat op de website van de Maand van de Filosofie. Verlichte gids of autoritair-conservatief? Het Spinoza-monument in Amsterdam (foto links) draagt het behartenswaardige opschrift ‘Het doel van de staat is de vrijheid’. Maar wat bedoelde de Amsterdamse filosoof Baruch de Spinoza (1632-1677) daar nu eigenlijk mee? Over Spinoza lopen de meningen sterk uiteen en regelmatig verschijnen er nieuwe studies over zijn leven en werk. In dagblad Trouw van 29 december 2020 worden drie recente boeken tegen het licht gehouden. Er blijken Spinoza-intepretaties te bestaan, die kritische vragen stellen bij het idee dat we in de afvallige Nederlands-Portugees-joodse denker en wetenschapper vooral een verlichte gids moeten zien. Op de Trouw-website werd deze discussie beknopt maar rijk geïllustreerd uiteen gezet. Voor recente én minder recente publicaties over Spinoza, volg deze link. Otto Duintjer: de waarheid zoekt jou Eind november 2020 overleed professor-emeritus Otto Duintjer, een eigenzinnige en originele Nederlandse denker. Metafysica en kennisleer waren de vakken die hij kundig doceerde. Plato, Kant en Heidegger waren zijn belangrijkste filosofische gesprekspartners. Juist die vakken en juist die filosofen maakten hem bescheiden, waar het om dé waarheid ging. Ze leidden hem ook richting Oosterse filosofie en spiritualiteit. Waarheid in de visie van Duintjer is niet voor eeuwig. We zien tenslotte steeds maar kleine stukjes van een groter geheel. Stukjes waarheid of werkelijkheid. Daarom ook moet je je ondogmatisch openstellen voor wat er nog meer is, maar onbekend. De waarheid zoekt jou, en je moet je er voor open stellen, zei Duintjer in 2003 in een interview dat op de website van dagblad Trouw staat na te lezen. Zie ook Wikipedia. Socratesbeker 2020 De Socratesbeker wordt ieder jaar uitgereikt aan de auteur van het meest urgente, oorspronkelijke en prikkelende Nederlandstalige filosofieboek. Op zondagavond 21 juni 2020 maakte de jury de winnaar bekend: Donald Loose met zijn boek Over vriendschap. De praktische filosofie van Kant. Met deze pittige maar interessante studie illustreerde Loose nog maar eens de grote veelzijdigheid van de 18de-eeuwse verlichtingsfilosoof Immanuel Kant. Over vriendschap verscheen vorig jaar bij uitgeverij van Tilt in Nijmegen. Het is trouwens de eerst keer, dat een Vlaming met de prijs gaat lopen. Lees hier de inhoudsopgave en achterflaptekst: inhoud – achterflap. Zie ook de website van de Maand van de Filosofie. Essay van de Maand van de Filosofie: over leugens en waarachtigheid Toen Pandora haar mythische doos met alle kwaden van de wereld open maakte, ontsnapte ook Apate. Deze Apate bracht misleiding en bedrog in de wereld. Aan de leugen, en aan waarachtigheid, wijdde Alicja Gescinska haar essay Kinderen van Apate. Liegen doen we allemaal, stelt de Belgische filosofe, maar we kunnen wel in opstand komen tegen de verlokkingen van de leugen. En nooit was dat meer nodig dan in tijden van post-truth, alternative facts en fake news. Onze malaise nu, betoogt Gescinska, is een gebrek aan waarachtigheid, een gebrek aan oprechtheid tegenover anderen. Hier ligt een opdracht voor alle mensen, omdat zonder waarachtigheid onze democratie steeds meer onder druk komt te staan en we ons kostbaarste goed dreigen te verliezen: de vrijheid. Schrijver Marcel Möring sprak op 3 juni 2020 met Alicja Gescinska over haar essay, zie youtube. Zie ook de website van de Maand van de Filosofie en van uitgeverij Lemniscaat. Corona en de filosofen Met haar enorme impact op het dagelijkse leven werkt de corona-pandemie als een vergrootglas dat onze menselijke conditie uitvergroot. In XXL formaat zien we nu wat we eigenlijk allang wisten. Ziekte en dood en de beslissingen die daarbij horen zijn niet nieuw, maar tot voor kort lukte het uitstekend ze naar de randen van ons bewustzijn weg te drukken. Nu vragen we ons af waarom we ziek worden. Geeft de natuur ons lik op stuk, omdat we haar zo stiefmoederlijk hebben behandeld? Risicoberekening staat al wekenlang centraal, terwijl ons leven altijd al bol van risico stond. Die onbedachtzaamheid spreekt ook uit de terechte lof voor de gezondheidswerkers die, vanuit de loopgraven van de IC, het virus bestrijden. Opeens zien we dat we niet zonder hun zorg kunnen, net zoals zij weer afhankelijk zijn van ons. De corona-pandemie is voer voor filosofen. Op de website van Filosofie Magazine besprak Tim Miechels op 19 maart 2020 een stuk van de Italiaanse filosoof Giorgio Agamben ten voeten uit en de reactie daarop van zijn Sloveense collega Slavoj Žižek. Het tijdschrift European Journal of Psychoanalysis Issues laat op de webpagina Coronavirus and philosophers Agamben en gekende filosofen als Jean-Luc Nancy en Roberto Esposito aan het woord. Roger Scruton (1944-2020) Brede bekendheid in Nederland kreeg de op 12 januari 2020 overleden filosoof Roger Scruton door de interviewserie Van de schoonheid en de troost. VPRO-journalist Wim Kayzer toonde Scruton toen, in 2000, als een typische Brit: vossenjacht, countryside, kleinschalig en gehecht aan traditie. Ten voeten uit conservatief bleek Scruton, al zou teveel inzoomen op het etiket conservatieveling afbreuk kunnen doen aan rijkdom en veelzijdigheid van leven en werk. Schoonheid, cultuur, het heilige, pessimisme, milieuproblematiek, seksualiteit en dierenrechten – het zijn thema’s waarover Roger Scruton lezenswaardig heeft geschreven... Voor uitgebreide in-memoriams, zie The Guardian of The Telegraph; beknopter, zie dagblad Trouw. Elders op deze website staat een overzicht van in het Nederlands vertaalde boeken van Scruton, meestal met inhoudsopgave er bij. Nederlandse filosofie – de eregalerij Wie zijn ónze filosofische helden? Nederlandse filosofie heeft een bijzonder plekje op de webpagina’s van de Koninklijke Bibliotheek. Daar staat de geschiedenis van de filosofie in ons land tot op heden opgetekend in de vorm van een eregalerij van filosofische helden. Deze filosofen – meestal mannen trouwens – hebben elk een rijk gevulde pagina met links naar leven en werken. Natuurlijk is de ene held groter dan de andere en daarom ook bekender: Erasmus en Spinoza steken er met kop en schouders boven uit. De reeks begint met de middeleeuwse filosoof-theoloog Siger van Brabant en de humanist Rodolphus Agricola en loopt door tot de recenste toevoeging, Daan Roovers. Roovers is op dit moment (27 november 2019) ‘Denker des Vaderlands’. Wie de pagina ‘Over de themarubriek Filosofie’ bezoekt vindt ook nog verwijzingen naar organisaties, opleidingen en tijdschriften. Zie Nederlandse filosofie op de website van de Koninklijke Bibliotheek. Artificieel, niet intelligent en gevaarlijk? Pokermachine’s winnen het van ’s werelds beste spelers, telefoonstemmen klinken net als echt en robots spreken. Artificiële intelligentie (AI) slaagt er steeds vaker in complexe menselijke taken beter dan wie dan ook uit te voeren. Wetenschappers maken het, ondernemers passen het handig toe en enthousiastelingen bewonderen hen daarom, maar de Amerikaanse arts en politiek filosoof Ronald W. Dworkin is pessimistisch. Dworkin – een criticus van “de obsessie om geluk boven al het andere te plaatsen” – wijdde er een essay aan. Vermenselijking (humanisering) van AI is wel het grootste gevaar. Dit gebeurt onder andere door het opplakken van labels die doorgaans aan mensen toebehoren: activiteit, verstand en intuïtie, creativiteit, empathie en juridische rechten. Het is een gevaarlijke illusie, meent Dworkin. Op die manier wordt een fenomeen dat in de “big world” van business, politiek en innovatieve uitvinding bestaat ook een bedreiging voor de “small world”, waar mensen hun dagelijks leven leiden. Dworkins bijdrage verscheen op 8 oktober 2019 in het tijdschrift The American Interest. Toevallig presenteerde staatssecretaris Mona Keijzer op diezelfde dag het Strategisch Actieplan voor Artificiële Intelligentie. Zie bijvoorbeeld slate.com voor de actuele discussie rond AI. Maand van de Filosofie 2019: ‘Ik stuntel dus ik ben’ De mens is niet volmaakt. Het praktische bewijs leverde de Griekse filosoof Thales van Milete meer dan 2.500 jaar geleden, toen hij bij het bestuderen van de sterren in een put viel. Door de bedenkers van de Maand van de Filosofie 2019 is Thales verkozen tot prototype van de gehele mensheid. Terwijl fantasie en creativiteit de mens vooruit drijven om zijn wereld naar de hand te zetten, wil dat laatste alsmaar niet lukken. De mens richt zich op een doel, waarvoor hij allerhande zaken uit het oog verliest en waardoor hij vaak praktisch en intellectueel faalt. Sociaal is de mens een al even gebrekkig wezen. De bedenkers van de maand menen dat de stundelende mens wellicht aan de basis kan staan van een nieuw mensbeeld. In april 2019 moet dat nieuw mensbeeld ontstaan. Voor het essay van de Maand van de Filosofie Het leven als tragikomedie en het programma zie de website. Zie ook inhoud – achterflap van het essay. Kinderboek voor de Maand van de Filosofie 2019 Op 9 maart 2019 verscheen het allereerste kinderboek voor de Maand van de Filosofie: Mijn broer en ik van Abdelkader Benali. Zie de website van de Maand van de Filosofie 2019. De Socratesbeker 2019 De Socrates-wisselbeker wordt ieder jaar uitgereikt aan de auteur van het meest urgente, oorspronkelijke en prikkelende Nederlandstalige filosofieboek dat in het voorgaande jaar is verschenen. De winnaar werd bekend gemaakt tijdens Avond van de Filosofie te Amsterdam. Zie de website van de Maand van de Filosofie 2019. Winnaar waren Ad Verbrugge, Jelle van Baardewijk en Govert Buijs met Het goede leven en de vrije markt: inhoud – achterflap Op de short-list stonden ook: – Gerben Bakker en Gert Jan Geling: Over politieke correctheid – Alicja Gescinska: Thuis in muziek – Ben Schomakers: Het begin van de melancholie – Paul van Tongeren: Willen sterven. Deel 4 van Foucaults Geschiedenis van de seksualiteit Een opmerkelijk verschijning in de schappen was begin 2018 Les aveux de la chair, ofwel: ‘De bekentenissen van het vlees’, van Michel Foucault. Het is deel 4 van zijn Geschiedenis van de seksualiteit, waarvan de eerste drie delen al in de jaren ’70 uitkwamen. Met de titel van dit vierde deel geeft Foucault een knipoog aan de Bekentenissen van de vroegchristelijke kerkvader Augustinus, die in dit boek trouwens veel aandacht krijgt. Het denken van deze kerkvader vormde en vormt nog steeds een belangrijk ingrediënt van de westerse sexualiteitsbeleving. Nog dit jaar verschijnt de Nederlandse vertaling van Les aveux de la chair. Zie ook de (interessante) website van de HBO filosofiedocent Steven Dorrestijn. Sinterklaasje kom maar binnen... Hij was weer in het land en het Zwarte-Piet-debat eindigde op straat, in handgemeen. De kwestie “Zwarte Piet” speelt al jaren, dus hebben bijvoorbeeld filosofen en ethici al uitgebreid hun commentaar geleverd. Zou je denken! Toch is er wel wat te vinden op het internet. Zo verscheen vorig jaar een geschiedenis van de al 100 jaar oude Zwarte-Piet-kritiek. Jop Euwijk en Frank Rensen lichtten een tipje van de sluier op rond hun boek De identiteitscrisis van Zwarte Piet. Eind oktober 2018 drukte de Groene Amsterdammer een interview af met Babah Tarawally over zijn recente publicatie Gevangen in zwart-wit-denken bij uitgeverij Ten Have. Daarin kwam Tarawally uitgebreid te spreken over Zwarte Piet, zie inhoud – achterflap. In dagblad Trouw van zaterdag 17 november 2018 hebben enkele ‘zwarte denkers’ het er over (onder hen Tarawally). Vreemd is ondertussen wel, dat vragen of een zwarte Zwarte Piet discriminerend is of niet steeds weer reuring veroorzaakt, terwijl terugkerend nieuws over bijvoorbeeld de feitelijke arbeidsdiscriminatie van migranten tot weinig rumoer aanleiding geeft. Karl Marx 200 ‘Meesters van het wantrouwen’, zo karakteriseerde de Franse filosoof Paul Ricœur de vader van de psychoanalyse Sigmund Freud en de Duitse filosofen Friedrich Nietzsche en Karl Marx. Freud ontdekte dat mensen worden voortgedreven door verborgen impulsen (seks) en Nietzsche plaatste dikke vraagtekens bij hun morele oprechtheid – moraal was immers een onderdrukkend machtsmiddel. Op zijn manier betwijfelde ook Karl Marx de verhevenheid van de mens. Niet grootse filosofische ideeën bepaalden de richting van de geschiedenis, stelde hij vast, maar, juist omgekeerd, de ontwikkeling van de materiële omstandigheden waarin mensen leefden, bepaalde de inhoud van hun denken. Zo zag Marx bijvoorbeeld het leven na de dood als een idee waarmee mensen hun ellende accepteerden, terwijl de reden voor die ellende onzichtbaar bleef: de onrechtvaardige manier waarop arbeid in de samenleving georganiseerd was. Marx bekritiseerde het spijkerharde kapitalisme van de 19de eeuw en heeft nog niet aan actualiteit ingeboet. Naar aanleiding van zijn 200ste verjaardag op 5 mei 2018 verscheen bij VanTilt De Duitse ideologie. I. Feuerbach en drie basisteksten van Karl Marx (zie inhoud – achterflap van dit boek) en bij Houtekiet Marx begrijpen. Een actuele inschatting van zijn denken door Walter Weyns (inhoud – achterflap). Voor een overzicht van recente publicaties, zie elders op deze website. Technologische Revolutie De Groene Amsterdammer is, zo lezen we op de website, ‘sinds 1877 onafhankelijk baken van de vrijzinnige meningsvorming op het gebied van politiek, maatschappij, cultuur en literatuur’. Het is in elk geval het oudste en misschien wel het meest interessante opinieweekblad van Nederland. Op 17 mei 2018 verscheen een dubbeldikke toekomstspecial gewijd aan de kansen en mogelijkheden, problemen en filosofische en ethische implicaties van de technologische revolutie die wij thans meemaken. Zijn we op weg naar Aldous Huxley’s Brave New World? Gaat deze revolutie ons gelukkig maken? Moet alles wat kan? En wat is een mens nog als haar eigenschappen naar believen veranderbaar zijn? Lees het in De Groene Amsterdammer. Is het liberalisme dood? Liberalisme wordt wel eens abstract, afstandelijk en rationalistisch, zelfs zielloos genoemd. Recent heeft de Nederlands-Poolse politicoloog Jan Zielonka daar enkele nieuwe bezwaren aan toegevoegd. Het liberalisme – links en rechts – ontbeert gezonde zelfkritiek en heeft daarom geen goed antwoord op de populistische klimaatswisseling in de politiek, waarvoor het bovendien zelf in belangrijke mate schuld draagt. Zielonka schreef het in februari 2018 verschenen essay Counter-Revolution. Liberal Europe in Retreat waarin hij pleit voor een vernieuwd en sterk liberalisme. Op 14 maart 2018 gingen Oxford professor Jan Zielonka, oud-politicus Frits Bolkestein, UvA-docenten Matthijs Lok en Luiza Bialasiewicz met elkaar in gesprek. Het was een debat met interessante aanzetten. Voor een indruk van Zielonka’s essay, zie Social Europe. Foute filosofen #2 Al eerder is op deze pagina de kwestie ‘foute filosofen’ besproken. Dit gebeurde in 2014 na de publicatie van de Zwarte Schriften van filosoof Martin Heidegger (†1976), wiens naziverleden ter discussie stond. Destijds schreef Mathew Sharp in The Conversation over een ‘continuing legacy of misrepresentations of his life and work begun long ago by Heidegger himself and his estate.’ Met een publicatie van de Duitse filosoof Sidonie Kellerer in de Franse krant Le Monde van 26 oktober 2017 gaat de discussie verder. Heidegger, zo blijkt nu, was van 1934 tot juli 1942 lid van een rechtsfilosofische commissie die streed tegen ‘onduitse dogma’s’ en voor ‘een recht van heersers’ gebouwd op ‘de eenheid en reinheid van het Duitse mensdom...in het recht en het Führerprincipe’. Prominente leden waren voorzitter Hans Frank, bijgenaamd ‘de slachter van Polen’; nazi-ideoloog Alfred Rosenberg; en jurist-filosoof Carl Schmitt. Het blote feit had Victor Farías al in 1987 aan het licht gebracht, maar hij dacht dat Heidegger al in 1936 genoeg had van dit commissiewerk. Diepergravend onderzoek toont nu dat het anders zit; nader onderzoek lijkt gewenst. Zie ook Religions-Philosophischen Salon. Zen en de Kunst van het Motoronderhoud Robert M. Pirsig, auteur van de jaren ’70 bestseller Zen en de Kunst van het Motoronderhoud, is op 24 april 2017 overleden. Zijn eerste en grootste roman was een road-boek en een filosofische vertelling in een. Met Jack Kerouacs On the Road deelt Zen het motief van “op reis jezelf ontdekken”, wat bij Pirsig gebeurt tijdens een motortrip door de Verenigde Staten. Filosofisch laat Zen zich lezen als een onderzoek naar kwaliteit: “het mysterieuze, innerlijke doel van ieder creatief mens”, aldus Pirsig. Het gaat dus om kwaliteit met de grote “K”. Die focus op Kwaliteit – het schone – moet voorkomen dat het goede (emotie, ethiek) uitgespeeld wordt tegen het ware (ratio, waarheid) of omgekeerd. Romantiek noch Verlichting mogen de overhand krijgen. In De Groene Amsterdammer (3 mei 2017) heeft Dirk Bezemer het overlijden van Pirsig op 88-jarige leeftijd aangegrepen om de actualiteit van Zen te onderstrepen. Bezemer schreef de column “Wat is geluk?” – een even beknopte als handzame inleiding op een mooie, soms niet zo gemakkelijke filosofische roman. Broos denken Mensen moeten zich geen dikke huid aanmeten. Daardoor maken ze zich niet alleen onkwetsbaar maar ook gevoelloos voor het leven. En kwetsbaarheid zelf moet niet worden omgezet in iets anders, iets krachtigs, maar worden ervaren. Aldus universiteitsdocent Awee Prins in de Volkskrant van 24 december 2016. In de woorden van Prins klinkt dat zo: ‘Wij zijn permanent in een krampachtige strijd verwikkeld tegen de eindigheid. Dat is heilloos. Er is alleen de broze alledaagsheid: laten we die omhelzen. Het gaat niet om zegevieren, het gaat om dulden.’ Verveling is het filosofische thema waarmee Prins een aantal jaren geleden ruimere bekendheid verwierf, maar waaraan hij nu een nieuwe draai geeft. Niet zo heel opmerkelijk wanneer je bedenkt dat vervelen eigenlijk ‘te veel worden’ betekent. Iets wordt je teveel, dus je wilt eraan ontsnappen. Dat ontsnappen – de strijd tegen de eindigheid van het leven, aldus Prins – is de bron van het utopisch denken. En daaraan moet je niet toegeven . Aan dit niet-langer-willen-ontsnappen heeft Prins een nieuw, nog te verschijnen boek gewijd: Broos denken. Geëngageerde kunst? ‘Slachtofferporno’, zo omschreef de Amerikaanse kunstenaar Sean Capone nieuw werk van zijn wereldberoemde collega uit China Ai Weiwei. Aanleiding voor Capone’s kritiek was de afbeelding rechts. Hier ligt Ai Weiwei in dezelfde houding als de Syrische peuter Alan Kurdi die vorig jaar dood op een strand in Turkije aanspoelde. Zoiets roept inderdaad de vraag op hoe je artistiek verantwoord bijvoorbeeld politiek geladen kwesties zichtbaar kunt maken en bovendien je publiek in beweging zetten? Dit is nog niet zo gemakkelijk, maar in het recent verschenen De navel van Daphne (inhoud – achterflap) doet Maarten Doorman een poging. Deze filosoof onderzoekt hoe engagement en kunst kunnen samengaan en tegelijkertijd een overtuigende boodschap meegeven. Daarbij is het boek een uitdagend pleidooi voor Doormans openingsstatement: ‘Het Rijksmuseum moet dicht.’ Voor de gewraakte foto en commentaar, lees de Volkskrant van 2 februari 2016. Ai Weiwei die in 2015 China verliet probeert de wereldwijde vluchtelingencrisis onder andere in foto’s te vangen: tot 7 december 2016 loopt zijn tentoonstelling #SafePassage in het FOAM in Amsterdam. Utopia Binnenkort is het 500 jaar geleden dat Thomas More’s relaas over de fictieve, ideale samenleving Utopia in druk verscheen. Dit verhaal over een eiland, waar mensen volgens voor die tijd soms relatief losse maar onbuigbare regels samenleefden, kwam in december 1516 van de pers. Utopia leende daarna zijn naam aan een manier van denken die op absolute en daarom ook onverbiddelijke wijze de maatschappij vorm wil geven. Natuurlijk is dit utopisch denken ouder dan More. De Griekse filosoof Plato (+347 v.Chr.) beschreef al in De Staat zijn ideale samenleving, waar denkers het hoogst staan, gevolgd door strijders en onderaan de doeners die met hun handen werken. En omdat filosofen zich bezig houden met geestelijke, rationele dingen bezetten zij de top van de maatschappelijke piramide en geven er onweersproken leiding aan. Het Utopia jubileum vormt de aanleiding voor een kleine vloedgolf aan vertalingen en studies – de meeste moeten nog verschijnen, zie de rubriek Nieuwe boeken van deze website. Ook worden verschillende symposia georganiseerd. Filosoof Hans Achterhuis, die veel over de utopie heeft geschreven, werd twee jaar geleden geïnterviewd door De Correspondent. Aan de hand van het vrije markt denken legt Achterhuis uit waarom hij wars is van utopieën. ‘Bureaucratie is een inktvis’: Socratesbeker 2016 Winnaar van de Socratesbeker is René ten Bos met zijn studie Bureaucratie is een inktvis. De jury, Peter-Paul Verbeek, Anna Luyten, Elma Drayer en Florentijn van Rootselaar gaven de volgende toelichting: ‘Als een beest gaat de auteur de thematiek van het boek te lijf... Het is een boek dat gekenmerkt wordt door schoonheid en lelijkheid tegelijk. Prachtige, welbespraakte en gedegen analyses gaan hand in hand met verontrusting over de minder fraaie kanten van onze maatschappij en cultuur.’ Precies 2415 jaar nadat Socrates van de gifbeker dronk, krijgt René ten Bos – zie fotootje – de Socratesbeker en een geldbedrag van vierentwintighondervijftien euro. Deze prijs wordt jaarlijks uitgereikt aan de auteur van het meest urgente, oorspronkelijke en prikkelende Nederlandstalige filosofieboek uit het voorafgaande jaar. Erno Eskens’ Een beestachtige geschiedenis van de filosofie: inhoud – achterflap ontving de publieksprijs. Uitreiking van de prijzen vond plaats op 15 april 2016. Socrateswisselbeker 2016 of: waar zijn de vrouwelijke filosofen? De vier vrouwelijke redacteuren van Filosofie Magazine hebben de aanstaande uitreiking van de Socrateswisselbeker 2016 aangegrepen om de absentie van vrouwen in het publieke debat onder de aandacht te brengen (zie Manifest en dagblad Trouw van 25-2-2016). ‘Vrouwenstilte’ noemen ze die afwezigheid. Kijken we op deze website naar de in 2016 verschenen boektitels (rubriek Nieuwe boeken), dan lijken Sophie van Balen, Alexandra van Ditmars, Nele Goutier en Lianne Tijhaar iets op het spoor. De ongeveer 25 nederlandstalige boeken zijn op één na alle door mannen geschreven. De bundel Doordenken doorwerken. Intercultureel en ecosociaal denken en doen bevat namelijk bijdragen van vrouwelijke auteurs. Wat is dan geweld? ‘We ontlopen geweld niet door er niet over na te durven denken’, staat boven een recent artikel van Ger Groot in dagblad Trouw (11-1-2016). Groot, filosoof van de Erasmusuniversiteit, constateert dat Europa 70 jaar lang een zone van pais en vree was en dat zo de misvatting kon ontstaan dat de toekomst met overtuigingskracht alleen maakbaar is. Aan dat idee komt langzaam aan een eind. Groot schetst daarbij een scherp contrast tussen goede bedoelingen aan een kant en Realpolitik aan de andere. Zo steunde Europa de op zich sympathieke revoluties in het Midden-Oosten, die echter eindigden in grof geweld. Daar tegenover wijst Groot op een voorstel, ook in Trouw, om op hoge zee op bootvluchtelingen te schieten als remedie voor ons migrantenprobleem. Maar is het wel zo duidelijk wat geweld is? Hier volgen enkele minder voor hand liggende voorbeelden... – De wereld en mensen om je heen aan jouw manier van denken onderwerpen is hen geweld aandoen (Emmanuel Levinas). – Taal is gewelddadig omdat die unieke, individuele fenomenen en gebeurtenissen tot iets algemeen begrijpelijk maakt, zo ook de wetten die wij onszelf opleggen en het overtreden ervan (Jacques Derrida). – Autoriteit is uitgesteld geweld (Paul Verhaeghe), wat je bijvoorbeeld pas merkt als je tot dan toe toffe baas je ontslaat en bij de rechter gelijk krijgt ook. – Ook in dit rijtje: opvoeden. De neiging tot niksen en prutsen in het kind wordt stevig de kop ingedrukt, ander talent juist gecultiveerd. Folteren om iemand op het pad van de waarheid te brengen is de meest extreme variant daarvan (Cornelis Verhoeven). – Oorlog is vanzelfsprekend gewelddadig, maar kan – wie denkt daaraan? – ook uitdagend zijn (Ernst Jünger). Verlanglijstje voor Sinterklaas/de Kerstman Welke filosofieboeken mogen niet ontbreken op Pakjesavond of onder de Kerstboom? In willekeurige volgorde en op een pagina hebben de redacteurs van filosofie-online.nl enkele suggesties bij elkaar gezet. Naar het verlanglijstje. De taak van filosofen Het is ‘tijd om afscheid te nemen van een boel onzin’, vertelde Herman de Regt onlangs in dagblad Trouw (6-8-2015). Volgens de Tilburgse universiteitsdocent leeft bij veel mensen de misvatting dat filosofen de zin van het leven moeten opsporen – wat de Regt de levenskunstfilosofen verwijt. Die ‘doen alsof er geen 2000 jaar aan wetenschappelijke ontdekkingen is geweest.’ Filosofen houden zich daar beter verre van, zo de Regt. Zij moeten mensen helpen beter na te denken en beweringen op hun juistheid te toetsen, bijvoorbeeld rechters en artsen die (natuurlijk) hun vak goed moeten verstaan. De Regt plaatst daar tegenover het blad Happinez als voorbeeld van zinzoekende ontsporing. Toch is het contrast dat de Tilburger oproept vager (ingewikkelder) dan lijkt. Zijn de wetenschappelijk onderbouwde ideeën over de wereld waarin we leven (wereldbeeld), waarover de Regt het wil hebben, altijd zo vanzelfsprekend? Neem de arts en de rechter als voorbeeld. Gezond(heid) of menswaardig bestaan blijken in de filosofische praktijk tamelijk dubbelzinnige concepten, waarover artsen en patiënten hardgrondig van mening kunnen verschillen. Onderzoek, schuldvraag, strafbaarheid, strafvordering en straftoemeting bij de rechter zijn óók een kwestie van traditie, maatschappelijke en politieke overtuigingen, overtuigingskracht en (res)sentiment. Buridans ezel – vergeten grootsheid Was het niet vanwege zijn ezel – in werkelijkheid een hond – dan was filosoof Jean Buridan een obscure middeleeuwer gebleven. Filosofiehistorici dachten zelfs tot nog niet zo lang geleden dat zijn ezel een fabeltje was, zo onbekend waren ze met Buridans geschriften. Ze worden nu bij uitgeverij Brill uitgegeven en binnenkort komen deel I en II uit van het commentaar op Aristoteles’ Over de hemelen. En met goede reden. De veertiende-eeuwse Fransman was feitelijk de belangrijkste denker van zijn tijd. In The Copernican Revolution oordeelde wetenschapsfilosoof Thomas Kuhn dat Buridan met zijn kritiek op de Aristotelische bewegingsleer Copernicus’ heliocentrische kosmologie mogelijk gemaakt had. De idee voor zijn hond ontleende Buridan aan Aristoteles, die op retorische wijze een argument tegen het geocentrische wereldbeeld wilde ontkrachten. Buridan zet zijn hond op gelijke afstand van een bak water en een bak voer, maar daarop kan het arme beest niet beslissen of hij eerst moet drinken of eten en sterft van honger en dorst. De ezel – volgens blogger Stan Verdult voor het eerst door Spinoza genoemd – wilde Buridans idee van de wils(on)vrijheid belachelijk maken. De mens moest, volgens de Parijse professor, eerst een goede reden hebben om te doen wat hij of zij wilde en zolang die kennis ontbrak, moest iemand zijn daad uitstellen (...en sterven). Zie Google Books voor Buridans ezel in historische context met een wat hoekige Franse vertaling. Ongelijkheid Zijn mensen allemaal hetzelfde of ieder op zichzelf uniek? En waar komen de verschillen dan vandaan? Mogen aangeboren verschillen (organisatie- en motivatietalent, sociale vaardigheid of commercieel inzicht) zich bijvoorbeeld vertalen in zeer uiteenlopende financiële beloning. Moet een creatieveling beter worden beloond dan iemand die geestdodend saai werk moet doen? Is sekse nog wel een relevante categorie om verschillen tussen mensen te beschrijven? Wanneer is ongelijkheid onrechtvaardig? Is gelijkheid altijd nastrevenswaardig? Wat is normaal? Wordt het gelijkheidstreven niet voortgedreven door naijver en jaloezie? Leidt democratisch egalitarisme misschien tot een volgzame, politiek-correcte, grijze en genivelleerde massamens? Hoe kunnen we ongelijkheden het beste aanpakken en welke verdienen de eerste aandacht? Tijdens de Filosofie Nacht op 17 april 2015 buigen meer dan veertig denkers in het het Amsterdamse ‘Pakhuis de Zwijger’ over deze en andere kwesties. Ze doen dat in de vorm van lezingen, workshops, debatten en interviews onderzoeken denkers en publiek de betekenis van ongelijkheden in ons huidige bestaan. Zie de website van filosofie.nl. ‘Tien geboden voor de wetgever’ Redelijke verwachting, vooruitzien, openbaarheid en duurzaamheid zijn enkele regels uit de decaloog die door auteur Willem Witteveen in De wet als kunstwerk aan de orde worden gesteld. Het is een bijzonder boek. Allereerst door de insteek waarmee deze ‘andere filosofie van het recht’ de wetgever te hulp wil komen. Wetten zijn volgens de op 17 juli 2014 overleden hoogleraar en Eerste-Kamerlid geen eeuwige oplossingen voor maatschappelijke problemen maar een kunstwerk, dat ‘aandacht, onderhoud en vakmanschap’ nodig heeft. In dit verband wijst Witteveen erop dat door de grote aandacht voor mensenrechten en de rol van de rechter het nadenken over wetgeving is verwaarloosd. Dit laatste staat dus bij Witteveen centraal. Levendig en helder bespreekt hij zijn ‘tien geboden’, terwijl ook actuele vragen als overheidsregelgeving en de toekomst van de welvaartsstaat aan bod komen. Daarbij treden filosofen, enkele theologen én schrijvers, bijvoorbeeld Frans Kafka en George Orwell, als gesprekspartners op. Zijn lezers schotelt Witteveen geen droge rechtsgeschiedenis voor, maar indringende en grondige beschouwingen rond de criteria waaraan een goede wetgever zich zou moeten houden. Het boek richt zich daarbij op een breder publiek dan juristen. Wie geïnteresseerd is in vragen rond goed samenleven zal er iets van zijn gading vinden. De wet als kunstwerk verschijnt postuum. Witteveen was een van de inzittenden van MH17 die boven Oekraïne werd neergeschoten. Hij laat een indrukwekkend en boeiend boek achter. Hieraan werden negenenveertig afbeeldingen toegevoegd van collages en schilderijen die de auteur in recente jaren maakte. Voor inhoud en omslagtekst, zie inhoud – achterflap. Filosofie didactiseren Ingewikkelde zaken eenvoudig uitleggen is niet gemakkelijk, zeker niet bij filosofische thema’s. Vroeger of later moet iedere uitlegger bochten afsnijden om zijn doel te bereiken: hij is immers de boodschapper van... en niet de filosoof zelf. Ook kan hij zich niet beperken tot het zonder commentaar voorlezen van de grote filosofen... Sommige interpretatoren zijn huiverig voor didactisch plak- en knipwerk en blijven liever zo dicht mogelijk bij de bron, waardoor die soms duister blijft. Anderen vliegen flink uit de bocht en grossieren met simplismen. Kijk maar eens op het internet. Toch zijn er geslaagde voorbeelden (die uiteraard het origineel niet kunnen evenaren). Zo heeft de Groningse student Frederik van Boven met behulp van schema’s met uitleg Plato’s Republiek (Politeia) handzaam toegelicht. En dat heeft hij ook heel mooi gedaan. Een ander voorbeeld is de welbekende Alain de Botton die in een YouTube-filmpje kort maar krachtig de kerngedachten van Martin Heidegger’s Zijn en tijd (Sein und Zeit) neerzet. Van 12 november t/m 1 december 2014 is er een tentoonstelling over Plato’s Republiek in Groningen, waar Plato’s tekst met behulp van infographics, audio en video wordt toegelicht. Zie frederikboven.nl Tractatus Logico-Philosophicus Honderd jaar geleden begon de Eerste Wereldoorlog. Een van de vele oorlogsvrijwilligers die daaraan deelnam was de Oostenrijks-Britse filosoof Ludwig Wittgenstein (1889-1951). Eerst vocht Wittgenstein als gewoon soldaat, dan als onderofficier en tenslotte als ‘keizerlijk en koninklijk luitenant’ aan het Russische en Italiaanse front. Daarbij bleek hij uitzonderlijk moedig. Maar terwijl Wittgenstein dagelijks zijn leven waagde, begon hij aantekeningen te maken voor zijn baanbrekende Tractatus Logico-Philosophicus uit 1921. Dit boek vormde een belangrijke inspiratiebron voor de zogenaamde ‘Wiener Kreis’, een groep Weense filosofen die ten strijde trok voor natuurwetenschappelijke waarheid en tegen metafysica en ideologie. Een opmerkelijke samenloop van omstandigheden was dat Wittgenstein juist aan het begin van de oorlog een fanatieke lezer van Lev Tolstoj’s Mijn kleine Evangelie was geworden en overwoog om monnik te worden. Dit verklaart waarom het ‘Traktaat over de logische filosofie’ ook een mystieke inslag heeft. Voor de totstandkoming en invloed van het Tractatus, zie het recentste nummer van Philosopy Now (juli-augustus 2014). Zie ook W. Baum, Wittgenstein im Ersten Weltkrieg. Die „Geheimen Tagebücher“ und die Erfahrungen an der Front (1914-1918): inhoud – achterflap. Michel Foucault De meest geciteerde Franse filosoof is niet René Descartes of Jean-Paul Sartre maar Michel Foucault die op 25 juni 2014 dertig jaar geleden aan AIDS is overleden. Met zijn inzichten over macht en vrijheid heeft hij grote invloed gehad op filosofie en ethiek. Volgens Foucault is macht sinds de middeleeuwen sterk veranderd. Vroeger was macht die op mensen werd uitgeoefend zichtbaar, hiërarchisch en fysiek gewelddadig. Tegenwoordig, meent Foucault, is macht vooral onzichtbaarder geworden. Moderne machtsinstrumenten zijn onderwijs, lifestyle-bladen, gebruiksaanwijzingen, verwachtingspatronen, sociale controle, etiquette en mode. Ook zijn de straffen subtieler, bijvoorbeeld sociale uitsluiting, spot, pesten of (verplichte) therapie. Het doel van de macht is echter onveranderd: mensen aanpassen aan de maatschappelijke gemene deler. Daarom ook vindt Foucault het een ernstige vergissing om in de mens een autonome zelfbeschikker te zien. Mensen zijn tenslotte altijd het product van disciplinerende machtsstructuren en een bonte lappendeken van aan elkaar geknutselde ideeën over wat waar (normaal) is. Het wekt misschien verwondering dat juist Foucault, die anonieme macht als thema had gekozen, ook de vader van de levenskunstfilosofie is. Toch bestaat er een verband. Juist omdat macht- en waarheidsstructuren zo dwingend zijn, kunnen we helemaal niet spreken over wie of wat we echt zijn, laat staan er naar op zoek gaan. Wel moeten de naar zelfinzicht zoekende levenskunstenaars bepalen wie ze binnen de gegeven omstandigheden in vrijheid willen of kunnen zijn. Foucault spreekt hier over: ‘de ethiek van de zelfzorg als vrijheidspraktijk’ en ‘de vrijheid in praktijk brengen’. Dit is het werkterrein van de levenskunstenaar. Voor meer informatie, zie bijvoorbeeld het meertalige Portail Michel Foucault en michel-foucault.com. Maand van de Filosofie, thema “techniek” Onlangs verschenen enkele interessante boeken rond het thema techniek. – Kunstmatig van nature van Jos de Mul: het Essay van de Maand van de Filosofie (zie in de rechter kolom hiernaast) – In Een stok om mee te denken bundelde Coen Simon teksten van bekende filosofen over technische artefacten als het schrift, vuur, geld, panopticon en internet: inhoud – achterflap – Een nieuwe vertaling van het ingewikkelde maar belangrijke essay De vraag naar de techniek van Martin Heidegger, een van de invloedrijkste filosofen van de vorige eeuw: inhoud – achterflap. De Duitse filosoof concludeert dat de 20ste-eeuwse techniek een eenzijdige, instrumentele bril is om naar de wereld te kijken. Ze stelt vragen als: Hoe werkt het? Wat is het nut? Wat levert het mij op? Hoeveel kost het? Dit is gevaarlijk, meent Heidegger, omdat deze blik alle andere manieren van kijken dreigt te overheersen. – Gelijktijdig verscheen een commentaar op deze tekst: G. Visser, Heideggers vraag naar de techniek: inhoud – achterflap – Toegankelijker blijkt P.-P. Verbeek’s Op de vleugels van Icarus: inhoud – achterflap. Techniek beïnvloedt de manier waarop we omgaan met onze wereld en hoe we denken en vaker gebeurt dat op een manier die we helemaal niet hadden voorzien of gewild, maar Verbeek meent dat je techniek kunt sturen en verbeteren. Daarom is het belangrijk al bij het ontwerpen van nieuwe technologie goed na te denken over ethiek, nut en noodzaak, bedoelde en mogelijke gevolgen. – Oswald Spengler, De mens en de techniek: inhoud – achterflap – Bernard Stiegler, Per toeval filosoferen: inhoud – achterflap Achtergronden bij het thema techniek Zie deze website voor links over techniekfilosofie en ethiek.nl. Foute filosofen De joden hebben een ‘begaafdheid’ voor het ‘berekenende’, noteerde de Duitse filosoof Martin Heidegger aan het begin van de Tweede Wereldoorlog in een aantekenschrift. Eind december 2013 verscheen in de Duitse kwaliteitskrant die Zeit een bijdrage over de zogenaamde Zwarte Schriften – Heideggers aantekenboeken die op 13 maart 2014 in druk zijn verschenen. Redacteur Peter Trawny meende dat ze zó veel zorgwekkende anti-semitische uitspraken bevatten, dat het hem beter leek om enkele kenners vooraf te informeren. En die lekten het naar buiten. Het was niet de eerste keer dat het thema ‘Heidegger en de joden’ tot discussies leidde. Wat Heidegger zelf betreft, staat buiten kijf dat hij een poos een enthousiaste nazi was en in de Führer Adolf Hitler een verlosser zag. Naar het schijnt, heeft Heidegger zelfs enige tijd gehengeld naar de functie van ‘chef-ideoloog’ van de nazi-beweging. Zijn verdedigers benadrukken steeds weer dat dit een bevlieging was of dat bepaalde ideeën kwalitatief heel anders zijn dan dat wat ze lijken en dat Heideggers anti-semitisme iets was wat je wel vaker bij ontwikkelde mensen in die tijd kon horen. En nu weer opnieuw, zie bijvoorbeeld de website van Filosofie Magazine. Daar noemt filosofe Veronica Vasterling de met regelmaat terugkerende discussies rond Heidegger ‘de filosofische variant van de Holocaust Kitsch in de filmwereld.’ Hoe fout moet een filosoof zijn, voordat hij van een bijsluiter wordt voorzien? En bestaat er helemaal geen verband tussen, zeg maar, het nadenken van een filosoof over de tijd waarin zij leeft en haar abstracte, diepe, filosofische ideeën? Of misschien toch wel. Het ‘berekenende’ waar Heidegger over schrijft, betekent in het dagelijkse taalgebruik mogelijk zoiets als handig in zaken, maar in Heideggers filosofie klinkt het anders, meer als begaafdheid voor het verval van de westerse beschaving of wat polemischer: de jood is schuld aan alles. Of gaat die conclusie uiteindelijk een brug te ver? Zin in het leven ‘...het leven heeft echt wel zin’, schreef NRC Handelsblad op 10 februari 2014 onder verwijzing naar psychologen Samantha Heintzelman en Laura King. In hun recente artikel ‘Life is Pretty Meaningful’ betogen de Amerikaanse onderzoekers dat opgewekte mensen bijvoorbeeld beter af zijn, omdat ze zich meer verbonden voelen met andere mensen en daardoor gelukkiger. Vaste patronen geven geluk: relaties, kennissen, de opeenvolging van de seizoenen, ontmoetingen. Uiteindelijk blijkt 84 tot 95 procent van Heintzelman en Kings proefpersonen min of meer gelukkig, inbegrepen alcohol- en drugsverslaafden. Of hun bewering steek houdt dat het leven ‘vanuit een existentialistisch perspectief geen enkele zin heeft’, lijkt meer iets voor filosofen. Iemand als Bertrand Russell zag het althans als een taak van de filosofie om ‘the everyday value of philosophy’ te bewijzen. Filosofie Magazine op tablet Sinds begin dit jaar is het altijd interessante tijdschrift Filosofie Magazine ook op tablet verkrijgbaar (Android en Apple). Voor abonnees gratis. Anders € 5,99 per exemplaar. Zie de website van Filosofie Magazine. Dit geldt niet voor het tijdschrift Filosofie, waarvan u de actuele inhoudsopgave op deze website kunt vinden. Filosofie heeft een digitaal archief voor abonnees. De G8 van de filosofie: “Vooruitgang” Wat topconferenties zijn voor staatshoofden en wetenschappers wordt deze G8 voor de filosofie. Groot verschil: daar waar anderen achter gesloten deuren vergaderen, kan het publiek op 18 april 2014 bij de G8 aanschuiven. Op voorspraak van “investeerders”, die financieel bijdroegen, kwam het volgende lijstje tot stand: Peter Sloterdijk, John Gray, Chantal Mouffe, Zygmunt Bauman, Benjamin Barber, Markus Gabriel, Damon Young en Achille Mbembe. Het gekozen thema “vooruitgang”, dat wordt toegespitst op Nederland, zal de tongen zeker in beroering brengen. Zo staat er naast de eerder optimistische Bauman de misantropische Gray, die de mens voor een evolutionair ongeluk aanziet. Ook de leeftijdsverschillen zijn behoorlijk en die zullen zeker doorklinken: Bauman wordt 89 – Gabriel is net 32. Op 18 april 2014 vind de G8 plaats in de Beurs van Berlage in Amsterdam. Organisatoren zijn: Filosofie Magazine, Human en Hivos. Zie de website van Filosofie Magazine voor meer informatie. Toegangskaarten zijn niet meer beschikbaar. Erasmusprijs 2013: Jürgen Habermas Jürgen Habermas ontvangt morgen 6 november de Erasmusprijs 2013. De Duitse filosoof krijgt deze prijs voor zijn bijdrage tot het denken op het “grensvlak van sociologie, filosofie en politiek”, waarbij “de democratie en de betrokkenheid van de burgers centraal” staan, aldus de jury. Jürgen Habermas (1929) “is scherp en kritisch in zijn politieke analyses maar tegelijkertijd optimistisch over de toekomst van een democratisch Europa. Hij gelooft in het belang van het debat, in de ratio als drijfveer voor de politiek, en in de gelijkheid van mensen. Met zijn humanistische denktrant en betrokkenheid bij de toekomst van Europa belichaamt hij de Erasmiaanse waarden die de Stichting graag uitdraagt.” Wie iets van of over Habermas wil lezen kan tegen gelegenheidskorting bij uitgeverij Klement enkele titels bestellen. Uitgeverij Boom komt met een nieuw boek van de gelauwerde filosoof: Een toekomst voor Europa. Gerrit Komrij’s laatste gedicht: Erasmus Over Desiderius Erasmus gaat het laatste gedicht van de in 2012 overleden schrijver-dichter Gerrit Komrij die de tegendraadsheid prijst van de 16de-eeuwse humanist. Erasmus ziet wit waar alle andere mensen ‘zwart zien’. Tegelijkertijd spreekt de gewezen ‘dichter des vaderlands’ (2000-2004) over het gevaar dat alle contrasten uit het leven verdwijnen en voortaan alleen de kleur grijs de overhand heeft: ‘Dan raakt de wereld leeg. Ik zou bevriezen’, besluit Komrij. Het gedicht stond op 28 oktober 2013 in NRC Handelsblad. Druk op de volgende link voor het krantenartikel in pdf. Een groene Spinoza? Wat kunnen we leren over duurzaamheid wanneer we bij Benedictus de Spinoza te rade gaan? Tenslotte was voor Spinoza ‘God ofwel de Natuur’ de werkelijke maat der dingen. Heeft Spinoza ons iets te vertellen over de verduurzaming van onze economie, van transport, van energie-, voedsel- en industriële productie? Tijdens de Spinozadag 2013 komen deze en andere vragen aan bod. De muzikale omlijsting wordt verzorgd door Theo Loevendie. Hij geeft een voorproefje van zijn Spinoza Opera die op 11 oktober 2014 in première gaat. Tijd en plaats: zondag 24 november 2013 van 11.30 tot ca. 15.45 in Paradiso, Amsterdam. Kosten € 15. Studenten betalen € 10. 4^de Nacht van de Rechtsstaat De Nederlandse Grondwet viert in maart 2014 zijn tweehonderdste verjaardag. Politici, wetenschappers, journalisten en betrokken burgers gaan daarom tijdens de Nacht van de Rechtsstaat in gesprek over de betekenis en huidige staat van de grondwet. Is die wel klaar voor de 21ste eeuw? Hoe moeten de afweging tussen verschillende, soms botsende grondrechten uitvallen? Moet de grondwet uitdrukkelijk verwijzen naar het Nederlandse volk en de democratische rechtsstaat? Is de huidige grondwet voldoende afgestemd op de digitale revolutie? Kortom, hoe staat onze Grondwet na 200 jaar trouwe dienst er voor? Speciale gast is dit jaar Michael Ignatieff. Tijd en plaats: vrijdag 22 november 2013 van 20.00 tot 01.00 uur in Felix Meritis, Amsterdam. Kosten: € 10. Studenten betalen € 7,50. Bescheidenheid siert de filosoof De 92-jarige Eddy van Drooge uit Hoogeveen behaalde afgelopen vrijdag 27 september 2013 haar bachelordiploma filosofie. Uiteraard was dit een goede gelegenheid voor het journaille om uit te rukken voor een human interest-verhaal, maar de pers kwam van een koude kermis thuis. De deeltijdstudente van de Rijksuniversiteit Groningen meende dat een bachelor geen reden voor een interview kon zijn. Drooge, een gepensioneerde psychologe, gaat nu verder met haar masterstudie die ze over twee jaar hoopt af te ronden. Volgens haar universiteit is ze de oudste bachelorstudent ooit. Zie bijvoorbeeld filosofie.nl (1 oktober 2013). Filosofen buiten spel De publieke rol van de intellectueel is uitgespeeld, meent de Belgische filosofe Tinneke Beekman in een blog van dagblad De Morgen. Dit hebben de filosofen met name aan zichzelf te danken en dan vooral aan de postmoderne collega’s met hun onheldere betogen. Ook politieke correctheid is er debet aan. Andere redenen zijn filosofische afkeer van de politiek of juist het verlangen eenzijdig te bepalen wat politiek is en wat niet (zo wordt Beekmans verwijzing naar Luuk van Middelaar hier samengevat). Samen met de reacties op Beekmans vormt haar hartenkreet een mooie aanleiding om door te denken. Een interview met de filosofe verscheen op filosofie.nl (21 augustus 2013). Politieke correctheid wordt ook het initiatief Werkelijkheid in Perspectief (tegen het ‘intellectuele conformisme’) verweten. Een criticus in The Post Online schreef in juni 2013 dat bijvoorbeeld een discussie tegen God en voor het humanisme alleen nog in Apeldoorn tot enige reuring leidt. In tijdschrift Vrij Nederland is die kritiek onlangs opnieuw aangeblazen. Trouwens, Dagblad Trouw bracht op 1 september een interessant opiniestuk. Daarin noemt de auteur het becommentariëren van de actualiteit door filosofen ‘een perverse situatie, waaruit ze snel bevrijd moeten worden’. Diderot: ‘De neef van Rameau’ ‘Werkelijk, dat wat u de pantomime der bedelaars noemt, zorgt ervoor dat de wereld ronddraait’, schreef filosoof Denis Diderot in De neef van Rameau. In dit meesterwerk liet de op 1 augustus 1784 gestorven gangmaker van de Franse Verlichting een filosoof discussiëren met de neef van de componist Rameau. Deze neef blijkt een intelligente maar cynische nietsnut, een principeloze materialist die leeft op de portemonnee van weldoeners, wiens ego’s hij streelt als tegenprestatie. Volgens hem is het beter om subliem in het kwaad te zijn. Mensen spugen immers op een gauwdief maar waarderen de schurk-uit-een-stuk, die met zijn wreedheid angst inboezemt en met zijn overmoed verbazing wekt. [Marokkaans straatboefje versus Willem Holleeder!] Tegenover de neef staat een naamloze filosoof die in deugdzaamheid, principes en maatschappelijke vooruitgang gelooft. Maar uiteindelijk moet ook hij toegeven dat iedereen – filosofen uitgezonderd – zijn tekortkomingen bij iemand of ergens anders aanvult door te bedelen om liefde, waardering, beloning of hulp. Wolfgang von Goethe noemde Rameaus Neffe een ‘bominslag’ en Georg Hegel zag in hem een voorbeeld van zelfvervreemding. In de Geschiedenis van de waanzin (1972/III) ging Michel Foucault uitgebreid op de neef in, die trouwens weinig Verlichtingsoptimisme uitstraalt. Op 5 oktober 2013 is het 300 jaar geleden dat Diderot werd geboren. Loopbaanprijs De Belgische filosoof Johan Braeckman ontving op 8 juli 2013 de Loopbaanprijs van de Koninklijke Vlaamse Academie van België voor Wetenschappen en Kunsten. De prijs is bedoeld voor mensen die op een bevattelijke manier communiceren over hun wetenschapsdomein, bijvoorbeeld op tv bij Man bijt hond (zie afbeelding). ‘Vooral zijn initiatieven om de evolutietheorie voor een groot publiek te verklaren en te vergelijken met stromingen als het creationisme werden door de jury geapprecieerd.’ Zie de website van de KVAB en filosofie.nl. Recent verscheen van Braeckman een mooi portret van Jean-Baptiste de Lamarck (1744-1829): ‘De eerste evolutiebioloog’ in het interessante Fascinerend leven. Markante figuren en ideeën uit de geschiedenis van de biologie. Zie inhoud – achterflap. Van zelfkennis tot narcisme Een week lang televisie over het ego op Holland Doc 24 van zaterdag 25 mei tot en met vrijdag 31 mei 2013. Hoe presenteer je jezelf? Hoe positief is je zelfbeeld? Hoe blaas je dat ego weer op als het teveel is gekrompen? Hoe belangrijk vind je wat anderen van je denken? En wie ben je eigenlijk? Naar aanleiding van de Week van het ego, georganiseerd door het platform Wetenschap 24, zendt Holland Doc 24 in en rond de week van 25 tot en met 31 mei een reeks documentaires en series uit over identiteit, zelfkennis en existentiële twijfels. Een greep uit het aanbod: Valentijn over een jongen die werd geboren in een meisjeslichaam en de serie Status Anxiety van Alain de Botton, waarin het gras bij de buren altijd groener is. In de achtdelige serie Dus ik ben vraagt filosofe Stine Jensen zich af wie we zijn en de Engelse filmmaker David Bond laat in het docudrama Erasing David (2010) zien hoezeer gangbare ideeën over privacy achterhaald zijn. Spinoza’s drukker ontmaskerd Van Spinoza’s hoofdwerken – de Tractatus theologico-politicus uit 1670 en de Ethica uit 1677 – was tot nu toe onbekend wie de drukker was. Een vergelijking echter van versierde drukletters en ornamenten gaf studenten boekwetenschap Trude Dijkstra en Rindert Jagersma de sleutel tot dit raadsel. Zij concludeerden dat achter het drukkerspseudoniem Henricus Künrath uit Hamburg de Amsterdammer Israël de Paul (1630-1680) schuilgaat. Deze interessante ontdekking maakt iets zichtbaar van Spinoza’s netwerk. In het geval van Baruch de Spinoza (1632-1677) was deze geheimdoenerij niet zonder reden,w ant Spinoza hield er inzake religie, bijbel en politieke ordening nogal afwijkende meningen op na. En hoewel er in Nederland een toleranter intellectueel klimaat heerste dan in veel omringende landen, werden boeken regelmatig verboden of zelfs verbrand, auteurs en drukkers vervolgd, hetzij door stadsbesturen, hetzij door een hogere overheid. Wie de constante stroom Spinozaliteratuur in ogenschouw neemt kan zich alleen maar verbazen, dat er nog altijd vondsten als deze worden gedaan. Het Belgisch tijdschrift Knack stond er uitgebreid bij stil. Zie ook het uitvoerige Weblog over Spinoza, Spinozisme en Spinozana. Denker des Vaderlands Dit is tot 23 mei 2013 Hans Achterhuis. Op die dag namelijk gaat Achterhuis het stokje doorgeven aan René Gude (zie foto). In de Aula van het Utrechtse Academiegebouw (naast de Domtoren) zullen beide denkers met elkaar het gesprek aangaan. Welke onderwerpen verdienen de komende twee jaar de aandacht van de nieuwe Denker des Vaderlands? Heeft Achterhuis nog een boodschap voor zijn opvolger? Tijdens een heuse balkonscene zal Achterhuis in elk geval ’n laatste gedachte meegeven aan het publiek. Ook Gude geeft er zijn visitekaartje af. De feestelijke overdracht wordt georganiseerd door Studium Generale in samenwerking met uitgeverij Lemniscaat, dagblad Trouw en de Internationale School voor Wijsbegeerte (ISvW). Zie ook de website Denker des Vaderlands en Filosofie Magazine met enkele videoclips met René Gude. De plechtigheid begint om 20.00 uur en duurt tot 22.00 uur. ‘Hoe raakt de mensheid uitgeroeid?’ Het einde van de mensheid is traditioneel meer het terrein van theologen dan van filosofen, maar misschien gaat dat veranderen nu concrete gevaren aan de horizon opdoemen. Zo vraagt journalist Sean Coughlan zich niet af ‘of’ de mensheid het loodje gaat leggen maar ‘hoe’. Op de BBC-nieuwswebsite (24 april 2013) besteedt Coughlan aandacht aan het Future of Humanity Institute in Oxford, dat zich sinds het vorige decennium over de kwestie buigt. Volgens FHI-directeur Nick Bostrom zou deze eeuw weleens de laatste kunnen zijn voor de menselijke soort. Bostrom denkt dan niet aan kernoorlogen, pandemieën, uitbarstende supervulkanen of ontspoorde asteroïden. Nee, de Oxfordgeleerde wijst op de moderne technologie als grootste risico: synthetische biologie, nanotechnologie (zie fotootje) en kunstmatige intelligentie. Het is immers onmogelijk de onbedoelde, mogelijk catastrofale gevolgen van concrete toepassingen van tevoren te voorspellen, meent Bostrom. In dit verband is het interessant het recente boek van Marcel Heerink Zolang je robot maar van je houdt te noemen. De auteur staat stil bij de aanstaande robotisering van ons leven (met de hulp van KI) en de mogelijke gevolgen daarvan voor bijvoorbeeld de relatie tussen mens en robot, de betekenis van emoties, ons zelfbeeld – volg de link voor de inhoudsopgave en achterflaptekst. Zie verder een artikel in de Engelse krant The Guardian: Apocalypse literature now, and then. Zwarte dromen Zit je al op Twitter? Heb je al een Facebookpagina? Ga je op voor Google+? Wordt het dan niet eens tijd om razendsnel uit de wereld van de sociale media te stappen? En als je nog onderweg daarheen bent, doe je er dan niet beter aan meteen je koers te verleggen? In het rapport De zwarte kant van sociale media pleiten de auteurs voor ‘Slow-tech’ en waarschuwen indringend voor de ernstige gevaren van sociale media. Ze zouden gebruikers dom, asociaal en sensatiebelust maken, tunnel-vision creëren, gezondheid en concentratievermogen aantasten, manipulatief gedrag en webterreur faciliteren, creativiteit en privacy om zeep helpen. Nieuwe-mediakenner Arjen van Veelen, auteur van Facebookleven in 61 eenvoudige overpeinzingen onderkent in Filosofie Magazine de gevaren, maar nuanceert het rapport sterke. Met een verwijzing naar George Orwell, die de impact van centrale verwarming op het dagelijkse leven beschreef, maakt van Veelen, misschien onbedoeld, ook duidelijk dat nieuwe techniek en technologie geen waardenvrij, neutraal instrument of foefje is. Technologische vernieuwing kan oude en vertrouwde leefpatronen ingrijpend veranderen en niet alleen positief. Zie ook ‘To Facebook or not to Facebook’ op de homepage van www.ethiek.nl. Recent verschenen enkele interessante boeken over internet, internetgebruik en internetters: T. Chatfield, Floreren in het digitale tijdperk: inhoud – achterflap; K. Damhuis, De virtuele spiegel. Waarom Facebook ons ongelukkig maakt: inhoud – achterflap. God bestaat niet, dus hij bestaat Aanstaande 20 september 2012 promoveert Emanuel Rutten aan de Vrije Universiteit van Amsterdam met een proefschrift op het gebied van de logica. Het gaat over moderne argumentaties ten gunste van het bestaan van God. Als ‘bijproduct’ van zijn promotieonderzoek heeft Rutten een geheel nieuw argument voor het bestaan van God op papier gezet. Filosofie Magazine interviewde de promovendus die zijn argument kort toelichtte. Daarbij benadrukte de Amsterdamse filosoof dat het niet om een godsbewijs gaat maar om een argument, waarbij alles draait om de overtuiging dat de wereld waarin wij wonen uiteindelijk kenbaar is. Kern van Ruttens betoog is dat het onmogelijk is om zeker te weten dat God niet bestaat en dat een uitspraak onwaar is als de waarheid ervan onkenbaar is. Een voorbeeld van zo’n onware uitspraak is God bestaat niet. De waarheid van deze uitspraak kun je niet kennen, dus is ze onwaar. Sterker nog, het tegendeel is waar. Een pdf van de beslist ingewikkelde, engelstalige dissertatie (met samenvatting in het Nederlands) is downloadbaar vanaf de website van Emanuel Rutten. Daar staan ook enkele meer eenvoudige inleidingen op zijn nieuwe godsargument. Voor wie verder terug wil in de geschiedenis geeft Wikipedia een aardig overzicht van traditionele godsargumenten in het artikel Existence of God. Denkers in debat Op zijn Religie & Filosofie webpagina’s is ochtendblad Trouw eind mei 2012 met een nieuwe rubriek van start gegaan: Denkers in debat. Afgetrapt werd met het nieuwste boek van Michael J. Sandel: Niet alles is te koop. De morele grenzen van marktwerking (Utrecht (Ten Have) 2012) en nu breken filosofen en ethici er de lans over de fnuikende gevolgen of juist de zegeningen van de vrije markt. Harvardprofessor Sandel ziet vooral negatieve gevolgen, want de markt heeft niet alleen een financiële maar ook een morele crisis voortgebracht. Wanneer alles in ons leven op een af andere vermarkt moet worden en iets kost of moet opleveren, wordt geld dan het enige dat ons tot handelen motiveert? Wie wil er dan nog iets voor niets doen, vraagt Sandel zich af. U bent g/een filosoof! Is neuroloog Dick Swaab g/een filosoof, een filosofisch ontspoorde arts of, ‘gewoon’, een slechte filosoof? Wat de Groningse hoogleraar psychologie Douwe Draaisma betreft, is Swaab vooral een filosofisch ontspoorde arts met teveel zelfvertrouwen. Eraan gewend dat mensen naar hem luisteren, wilde Swaab na zijn pensionering eens ‘alles’ op een rijtje zetten, concludeert Draaisma die in februari 2011 een lezing hield over Swaabs boek Wij zijn ons brein (2010). Volgens psycholoog Draaisma gaat de neuroloog veel te ver in zijn beweringen. Als arts is Swaab bevoegd te spreken maar wanneer hij verstrekkende conclusies trekt over misdaad en straf, vrije wil en verantwoordelijkheid dan is hij dat niet. Daarvoor heeft hij niet het juiste diploma. Hetzelfde verwijt richtte de Groninger tegen cardioloog Pim van Lommel, die een boek schreef over bijna-doodervaringen. Een ingekorte versie van Draaisma’s lezing verscheen in het septembernummer van De Academische Boekengids: Grensoverschrijding in de wetenschap. In Groot-Brittanië heeft begin 2011 een vergelijkbare discussie plaatsgehad. Daar betoogde de Britse arts-filosoof Raymond Tallis dat neurologen van het allooi van een Dick Swaab terug moeten in het hok van de medische wetenschap. Zie The Guardian: Neuromania. Uitgelezen? Dan is het tijd om je eigen leeslijstje te vergelijken met dat van het Engelse dagblad The Guardian. Deze ‘Krant van het jaar’ heeft op 14 juni 2011 op zijn website een overzicht gepubliceerd met de 100 meest smaakmakende non-fictie boeken. Wie minder belezen is kan zich aan de hand van dit overzicht inwerken op thema’s als kunst, cultuur, politiek, wetenschap, geschiedenis en filosofie. Deze canon heeft wel enkele beperkingen. Het gaat vaker om twintigste-eeuwse publicaties en bovendien ligt er een zwaar Anglo-Amerikaans accent op. Ondertussen liggen de zaken in de filosofieafdeling juist omgekeerd: die blijkt vooral continentaal van karakter en Thomas Kuhn is met zijn The Structure of Scientific Revolutions (1962) de enige twintigste-eeuwer. Hier vind je ook nog The Anatomy of Melancholy (1621) van Oxford don Robert Burton (1577-1640). Dit werk over oorzaken en gevolgen van zwaarmoedigheid, eenzaamheid en onaangepastheid en de remedies daartegen geniet in ons taalgebied weinig bekendheid, maar voor James Bond-scenarist Anthony Burgess (+1993) was Burtons Anatomy een van de meest amusante boeken uit de wereldliteratuur en een dat nooit verveelt. (Over melancholie gesproken, lees Karin Johannison, De kamers van de melancholie: inhoudsopgave – achterflaptekst.) Een aantal van de 100 titels is voorzien van een korte samenvatting en een verwijzing naar gangbare uitgaven. Overigens heeft The Guardian een heel interessante en altijd actuele filosofieboekenpagina. Voor eerdere berichten, zie oude berichten

Op zoek naar een goed filosofieboek of ethiekboek? Op deze website, in de rubriek Nieuwe boeken, vind je informatie over eerder en recent verschenen en nog te verschijnen filosofieboeken: recensies en inhoudsopgaven. Zie ook ethiek.nl. Knowledge Unlatched Ontketende kennis? Meer weten? Via Knowledge Unlatched (KU) hebt u gratis toegang tot talrijke wetenschappelijke tijdschriften en boeken, ook op het gebied van ethiek en filosofie. Filosofie actueel #2 Het is niet makkelijk om goed op de hoogte te blijven van hedendaagse ontwikkelingen op welk vakgebied dan ook. Met filosofie is het niet veel anders. De Engelstalige website Aeon bevat een talrijke, toegankelijke bijdragen op het gebied van filosofie en ethiek, natuur-, mens- en cultuurwetenschap. ‘We ask the big questions and find the freshest, most original answers, provided by leading thinkers on science, philosophy, society and the arts’, aldus de redacteurs van deze interessante website. Filosofische actualiteit Het is niet makkelijk om goed op de hoogte te blijven van hedendaagse ontwikkelingen op welk vakgebied dan ook en al zeker niet op het WWW. Op die regel maakt filosofie geen uitzondering. De Engels-, Frans- en bahasa Indonesiatalige website The Conversation komt te hulp met een grote hoeveelheid actuele en leesbare bijdragen van onderzoekers en wetenschappers van over de hele wereld. Wie de filosofische actualiteit wil volgen, zie Articles on Philosophy. Boeken en tijdschriften op het WWW Literatuur te over, maar een bezoekje aan de plaatselijke bibliotheek levert soms weinig op. Dan maar naar de boekhandel. Ook daar is de kast half gevuld of, erger nog, er zijn helemaal geen filosofieboeken voorradig. Hoe vind je boeken over filosofie? Links naar teksten op het Internet, bibliotheken, boekhandels en uitgevers staan op deze website bij elkaar: Zoeken op het World Wide Web. Academische zijlijn Ethische en filosofische vragen komen volop aan bod bij universiteiten en hogescholen, waar professionals zijn aangetrokken om de studenten goed te bedienen. De Nederlandse universiteiten en slechts twee hogescholen (Saxion en Hogeschool Utrecht) organiseren echter ook een nevenprogramma met discussies, cursussen en podiumprogramma’s op het gebied van wetenschap, kunst en cultuur, het zogenaamde Studium Generale. Vaak staan daar filosofische en ethische kwesties centraal of komen ze er min of meer zijdelings aan bod. De voorjaarsprogramma’s staan nu stevig in de steigers. Het loont dus de moeite er een kijkje te nemen. Op de website studiumgenerale.nl vind je links naar de programma’s van de universiteiten en die twee hogescholen.

sitemap